"1936ko abuztuaren 30ean, 39 orduko borroka gogorren ondoren, Oria bailara inbaditu zuten tropeletako batzuk, gehienak nafar erreketeak, San Roke baseliza menderatu ostean, Buruntza mendiaren lehen lepoa konkistatzea lortu zuten, Andoaindik gertuen zegoena. 24 ordu gehiago behar izan zituzten Buruntza mendiaren gainerakoa kontrolatzeko Azkorteko ermita zaharreraino.
Operazioak 80 baja baino gehiago ekarri zizkien, beren Operazio-Egunkarietan aitortzen duten bezala. Eraso horretan parte hartu zuten unitateen zerrenden arabera, andoaindarrik, lasartear-oriatarrik edo urnietarrik ez zegoen Buruntza eraso zuten unitate horietako batean. Agian, Tolosako errekete batzuk, baina kopuru txiki batean, eta ez zuzenean Buruntza hartzean.
Buruntzaren defentsan, berriz, inguruko herrietako, Andoaingo, Lasarte-Oriako, Urnietako, Hernaniko eta abarretako herritar dezentek parte hartu zuen; jokabide horrekin, demokrazia, Errepublika, eta, ondoren ikusiko zenez, herri oso baten askatasuna defendatu zuten.
1937ko apirilaren 20an Franco jeneral ohiak, kolpista izateagatik armadatik kanporatua izan zenak, 1936ko uztaileko altxamendu militarraren alde egin zuten bi alderdi politikoek, hots, Komunio Tradizionalista -karlistak- batetik, eta bestetik, Primo de Rivera eta Hedillaren Falange Espainiar Tradizionalista eta Ofentsiba Nazional Sindikalistaren Batzarrak. Era horretan, Falange Espainiar Tradizionalista eta Ofentsiba Nazional Sindikalistako Batzarrak izeneko erakundea eratu zuen, FET y de las JONS bezala edo Mugimendu Nazional gisa ezagunagoa. Alderdi bakarra diktadura frankistaren ondorio guztietarako, azken batean.
Andoaingo Udalaren akta-liburuan, 1939ko uztailaren 26an, udalbatzak FET eta JONSen ideia onartu eta bideratu zuen, hau da, Buruntza mendian gurutze bat eraikitzea, “Gurutzada Santu honetan eroritakoen omenez”.
1939ko irailaren 1eko El Diario Vasco egunkariak, Andoaingo kronikan, honako hau kontatzen du: "Gudu odoltsu honetan, guretako batzuen baja jasan behar izan genuen; horregatik, Udalak, auzotarren lankidetzarekin, Jainkoaren eta Aberriaren defentsan hil ziren Eroriak eta soldadu ausartak ohoratzeko nahia gauzatu du, oroitzapen errukiorra iraunarazten duen gurutzea eskainiz…
(…) Igandean, Buruntza mendian, kanpaina-meza egin zen, agintariak eta jende ugari bertaratuz; ondoren, mendiaren alde gorenera joan ziren, eta gurutze monumental bat bedeinkatu zuten. Halaber, otoitz egin zuten Aberriaren mesedetan bizitza eskaini zutenen betiko atsedenaren alde. Buruntzan eroriak! Hemen!”.
Gurutzearen ondoan, zera zioen plaka bat ipini zuten: “Fedearen eta Aberriaren gurutzatuak. Zuen Oroimen Santuari eskaintzen dio, Andoaingo herriak gure erredentzioaren itxaropena. 1936/1939”.
Buruntzako gurutzea jartzearen egiaztatze historiko, objektibo eta dokumentatuak ez du zalantzarako tarterik uzten, zehatza da: Errepublikako demokraziaren aurka altxatutakoek eragin zuten gatazka militarra irabazi ondoren zutitu zuten monumentua da. Horiexek bultzatu eta sortu zuten erregimena, honelaxe kalifikatu zuen NBEren Batzar Nagusiak bere 39 (I) ebazpenean: "(a) Jatorrian, izaeran, egituran eta jokabide orokorrean, Francoren erregimen faxista da, eta hein handi batean Hitlerren Alemania naziaren eta Mussoliniren Italia faxistaren laguntzari esker ezarri da”.
Gurutzearen helburua erregimen hau sortzen lagundu zutenen glorifikazioa eta oroitzapena zen.
Euskal Autonomia Erkidegoak, estatu akonfesional bateko kide izan arren, Eliza Katolikoak markatutako eta herri-kulturan finkatutako ohitura, erritu, sinbolo eta abar ugari ditu, eta horiek arazoak sortzen dituzte erlijio-kultuen eta haien inplikazio politikoen artean desberdintasunak ezartzeko orduan. Ohitura, sinbolo eta abar horietako askoren jatorria katolizismo nazionala da, 1939ko apirilean matxinatuen garaipenaren ostean gizarte osoan armaz inposatu zena.
Buruntzako gurutzea, egoera horren adibide garbia da.
Askori, erraz ahazten zaie Buruntzako gurutzearen existentziaren zergatia, kultura herrikoian errotuta dagoela argudiatuz gero. Bere jatorria alde batera utzita sinbolo bihurtu dela diote, eta kasu honetan bezala herri-ikuspegi erlijiosoetan, sinboloek jatorrian izan zuten funtzionaltasun politikotik kanpo uzten dituztela.
Beste batzuek diote herritarrek sinbolo horregatik ezagutzen dutela ingurunearen estetika, bere jatorriari eta justifikazioari buruz galdetu gabe.
Abenduaren 26ko 52/2007 Legeak, Memoriaren Legeak, honako hau ezartzen du:
- artikulua. Ikur eta monumentu publikoak. 1. Herri-administrazioek, beren eskumenak gauzatzean, neurri egokiak hartuko dituzte ezkutuak, intsigniak, plakak eta gorespen pertsonal edo kolektiboa, altxamendu militarra, gerra zibila eta diktaduraren errepresioa gogorarazten dituzten beste objektu edo aipamenak kentzeko. Neurri horien artean egon daiteke diru-laguntzak edo laguntza publikoak kentzea.
2007tik Buruntzako gurutzea kentzeko eskumena duen administrazioak ez du norabide horretan ekintzarik egin.
Memoriaren legeria bera betetzeko atzerapenak egoera zailak sortzen ditu Roger Chartier historialariak esplizituki adierazi izan duen bezala: “ezin dira inoiz ahaztu memoriaren eskubideak, izan zenaren faltsifikazioaren edo ukazioaren aurkako matxinada baita”.
Buruntzako gurutzea, bere garaian, inguruko biztanleriaren gehiengo demokratikoaren aurka altxatu zen, eta gaur egungo biztanle gehienak kontuan hartu gabe eraitsi da.
Gure ustez, Buruntzako gurutzeak goratu zen ingurunean zenbateko iraupena izan duen ikusita, kanpaina pedagogiko bat egin behar zen sinboloaren jatorriaren eta esanahiaren ezagutza bere osotasunean zabaltzeko, eta ez emateko bidea inguruko biztanleen ezjakintasunak, denboraren iragateak edo gogoeta estetiko edo erlijiosoek baldintzatutako interpretazioak egin zitezen.
Elkartearen ustez, halaber, frankismoaren sinbolo garbi horiek aspaldi desagertu behar ziren, eta erabat sinetsita dago horrelako eragiketak Administrazio Publikoek egin behar Dituztela, eta ez erakunde politikoek, herri-erakundeek edo edozein mailatako erakundeek.
Eta inork ez luke ahaztu behar arerio komuna frankismoa dela, bere sinbologia eta bere kontakizuna".
