Ipuinak, eleberriak ez bezala, KOz irabazten direla uste du Harkaitz Canok. Izan ere, orrialde gutxitan irakurlea liluratzea ez da erraza. ‘Beti oporretan’ ipuin bildumari buruz, bertan jorratutako gaien eta etorkizunera begirako proiektuen inguruan hitz dugu harekin.
10 urte kontakizun liburua atera gabe, argi zenuen halakoa egin nahi zenuela?
Esango nuke ipuinak ez direla idazten ipuin liburuetan pentsatuz. Istorio bakoitzari dagokion neurria eman, eta denborarekin konturatzen zara gai batzuk errepikakorrak direla, eta orduan hasten zara modu ‘maliziosoago’ batean bilduman pentsatzen. Aleka idazten dira, eta pixkanaka konstelazio modukoa osatzen joaten naiz.
Kasu honetan oporraldian oinarritutako kontakizunak bildu dituzu liburuan. Zergatik?
‘Beti Oporretan’ izenburua neure buruari egindako keinu ironikoa da. Beti oporretan dagoena ez dago inoiz oporretan edo hilda dago. Andoni Egañak esaten zuen “lanik gabe bizitzeko lan asko egin behar dela”.
Bestalde, eta serioago hitz eginda, badago nik gustuko ditudan pelikula batzuetan komuna den giroa. Udako Mediterraneoko parajeetan, hondartzan... badirudi dena ondo doala, zoriontasuna nagusi dela, baina momenturen batean zerbait gertatuko denaren susmoa daukazu.
Nahiz eta oporrak izan ardatza, gai ezberdin asko jorratu dituzu forma desberdinetan. Hori zen asmoa?
Argi dago badaudela ipuin klasikoagoak eta esperimentalagoak, ‘Boeing 767’ kasu. Hegazkin batean gertatzen da, baina zehazki, jendearen buru barnean. Hiltzera doazen 200 pertsonen burutik zer pasatzen da? Hortik tiraka, komarik eta punturik gabe, erreskada handi batean egindako ipuina atera da.
Mediterraneoko girotik aldendu arren, opor bereziak kontatzen dituena safariarena da. Ipuin klasikoagoa dela esan daiteke. Irakurlearengan susmo batzuk pizten ditu, eta istorioak aurrera egin ahala, baieztatu egiten ditu. Agian, espero ez zuen moduan.
Testuinguru orokorretatik abiatuta oso istorio pertsonalak idatzi dituzu.
Asko interesatzen zait pertsonen jokamoldeak jorratzea. Muturreko egoeratan nola jokatuko genukeen jakiteko edo esperimentatzeko laborategia badira ipuinak.
Gure artean bereizgarriak diren pertsonaiak bilatzen saiatu naiz eta horien bidez giza jokabideak landu. Nola kudeatu lotsa edo maitasuna? Nola desamodioa eta harreman mota berriak, romantizismotik aldentzen direnak? Esaterako, leialtasun eza gure literaturan ‘Madam Bovary’-tik hona berdin jorratu dugu, ez da gehiegi aldatu.
Udako kanta italiarren antza duten ipuinak direla aipatu izan duzu. Nolakoak dira kanta italiar horiek?
Balada estilokoak askotan, 60ko hamarkada bukaerakoak. Oso erraz sartzen diren kantuak dira, itsaskorrak. Gauza atseginak konta-tzen dituzte, baina askotan udaren amaiera ere antzeman daiteke horietan.
Italierak eta gaztelaniak antza dutenez, lehenengo entzutean uler daitezke. Baina, letretan arretaz erreparatuz gero, konturatzen zara ez zeukala zuk buruan zenuenarekin hainbesteko zerikusirik. Ipuinetan hori dut gustuko. Erraz irakurtzea, baina azpian zerbait aztoragarria egotea.
Idazlerik agertzen ez den 200 orrialde baino gutxiagoko liburua egin nahi omen zenuen, eta gutxigatik ez duzu lortu. Zaila da zeureganatutako ohitura horiek galtzea?
Azken batean bakoitzak gure estiloa dugu eta neurri batean haren gatibu ere bagara. Ez dut uste txarra denik. Eta ofizioak hori dauka. Narratiboki planteatuko zaigun arazoari erantzuna ematen diogu, baina beti antzeko soluzioak aurkitzeko arriskua dugu. Gustatzen zait neure buruari kontra egitea, eta batzuetan lortu egiten dut eta bestetan ez. Erabat garaitzea ez duzu inoiz lortzen, eta ondo dago tentsio hori mantentzea, zure berezko joerak kontrapisu batekin orekatzea.
Nola planteatzen duzu ariketa hori?
Nik nire buruari instintiboki utziko banioke idazten, ‘Boeing 767’ ipuinean bezala idatziko nuke dena, baina modu are barrokoago eta lirikoago batean. Baina norbere ahalmenak eta gustuek ez dute zertan bat egin. Eta nik gogoko ditudan idazleak askoz ere narratiboagoak dira; lehorragoak eta konta-tzaileagoak. Lirikoak baino, zehatzak.
Bestalde, idazketaren zati garrantzitsuena berridazketa dela esango nuke. Idaztea erraza da. Zure profesioa ikusten da zaborrontzian dituzun gauzei erreparatzean. Sarrionandiak bazuen hitz bat: “Zaramologia”. Esan iezadazu zer botatzen duzun zaborretara eta esango dizut nor zaren. Hori da ariketa. Hemingway-ek ere esaten zuen: “Kill your darlings”. Gehien maite dituzun esaldi horiek, maitemintzen zaituzten pasarte horiek kendu narrazioarentzat beharrezkoak ez badira. Kontakizunak balio du haiek gabe? Ba, beharbada, ez ziren beharrezkoak.
Zer moduzko inpresioa hartu du jendeak?
Ona, esango nuke. Ipuin liburuekin gertatu ohi den moduan, bakoitzak aipatzen dizu bata edo bestea. Irakurle mota ezberdinak ere badaude. Batzuek estimatzen dituzte gehiago kontakizun esperimentalagoak, ‘Boeing 767’ kasu, eta beste batzuek nahiago dituzte klasikoagoak, safariarena esaterako. Baina ez nuke esango bata edo bestea kuttunen artean nabarmentzen direnik.
Kartzelera ahizpa bisita egitera joaten den emakumearena izan zait bereziki deigarria.
Horrek ere erantzun ona jaso du. Kasu horretan, pertsonaien argilunak azpimarra-tzen saiatu naiz, eta agian, ahizpa kartzelera bisitatzera doan emakumearengan espero ez diren jarrerak isladatu.
Nire ustez, ipuinak hiru ezaugarri behar ditu: xamurtasuna, krudelkeria eta arriskua. Hiruen konbinazioarekin idatz daitezke guztiak Batzuetan bat gailenduko zaio besteari. Chandlerrek esaten zuen: “Tipo gogorra ez banintz ez nintzen bizirik egongo, eta tipo xamurra izaten jakingo ez banu ez nuke bizirik egotea mereziko”.
Hitz edo orrialde gutxitan istorioak zehaztea zaila al da?
Hala da. Ipuinak KOz irabazten dituzu edo akabatuta zaude. Eleberria, boxeoan bezala, puntutara irabazi dezakezu. Ipuinarekin ez da hori gertatzen. Kale edo bale izaten ohi da. Ondorioz, ba-tzuetan asmatu egiten duzu eta besteetan, ez.
Aurrera begirako proiekturik?
Gogo handiz hartu dudan enkargua dut. Euskaldunon Egunkariaren itxierari buruzko antzerkia idaztea, alegia. Eta hortxe nabil, kazetaritzari eta Egunkariaren itxierari buruz idazten. Izan ere, azken urteetan ofizioan eman diren aldaketei buruzko gogoeta egin nahi dut, gertakizunak kontatzeaz gain.
Lehen aldia da antzerki obra idazten duzula?
Bai. Antzerki obrak beste hizkuntzetatik itzuli izan ditut, baita pieza txikiak egin ere. Egingo dudan lehenengo obra nagusia da, eta gogotsu nabil, egia esan. Telesaileko gidoiekin egin dut lan, baina antzerkiak beste erritmo bat du. Eleberri bateko elkarrizketek eta antzerkikoek ez dute zerikusirik.
Antzerkira joanda, gidoiak irakurrita... nola prestatu zara?
Beti izan naiz antzerki zalea eta asko joaten naiz, baita oporretara joatean ere. Irakurtzea ere gustuko dut. Batez ere, erritmo kontuak harrapatzeko. Egia da, azkenaldian egiten diren telesailak antzerkiaren oso antzekoak direla. Testu asko daukate. Telebista eta zinema gero eta gehiago sostengatzen dira ‘parlaturan’, irudiak garrantzitsua izaten jarraitzen duen arren. Ikusten baditugu Aaron Sorkinen telesailak edota filmeak –Steve Jobsi buruzko filme berria, Newsroom, West Wing, etab.– pertsonaiak etengabe hizketan daude. Oinez daude momentu oro. ‘Walk and talk’ esaten zaie. Nahiko nuke nire obran per-tsonaiek asko jardutea, eta uste dut antzerkiak horretarako aukera ematen duela.