Euren mina gaindituta, ideologia ezberdineko jendea ados jartzea lortu duela azpimarratzen du Elespek “elkarbizitza posible dela sinisten dugu, horretarako gizarteak urrats sendoak eman behar ditu”.
14 urte dira ETAk aita hil zuela.
Pertsonalki, familian... zein prozesu egin duzue?
Prozesua oso luzea izan da. Egigurenek esan zidan orduan 10 bat urteko dolua pasa beharko genuela, ezberdina zela gaixotasunak jota hildako senidearengatik egiten zen prozesua. Gurea ordea, hasieran erokeria iruditu zitzaidan arren, urte asko behar izan dira pixkanaka-pixkanaka gainditu ahal izateko. Egia esan, gainditu hitza erabiltzen da baina azken batean, ez da halako gertaera gogorra gainditzen. Ikasi egiten da horrekin bizitzen. Hala ere, esan behar dut nire aitaren hilketak ez duela oztopatu egun bizitza zoriontsu eta orekatu bat edukitzea.
Donostiara joateak lagundu zuen. Zein zentzutan?
Asko lagundu zigun herritik aldentzeak. Azkenean hemen asko ziren oroitzapenak eta hasieran batez ere, oso gogorra zen. Giroa aldatzeak ere asko lagundu zuen… Niretzako berriz zerotik hastea ekarri zuen. Aitortu behar dut herritar askoren babesa eta elkartasuna sentitu genuela baina familiarentzat ona izan zen aldaketa momentu hartan.
Hilketa gertatu zenean zein jarrera ikusi zenituen inguruan?
Herritarren babesa sentitu genuen baina alderdi politikoen aldetik, hainbatek huts egin zuten. Beste garai bat zen. Nire aitak bazituen, baita gu ere, ezker abertzalearen ideiekin bat egiten zuten lagunak eta hauen aldetik gerturatzeko ahalegina ikusi genuen arren, lotsagatik edo, ez ziren inoiz ausartu dolu hitzak esatera.
Garai hartan Euskal Herritarrok-eko zinegotzi bat bazegoen aitarekin soldaduska egindakoa eta badakigu, pertsonalki harreman ona zutela. Hark ere ez zigun ezer esan. Ezker abertzalearen garai horretako jarrerak ez dauka zerikusirik oraingoarekin. Orduan, oraingo jarrera agertuko zutela pentsaezina zen. Hala ere, bere adierazpenak entzunda, beti iruditzen zait esku frenoa botata dutela, ez dute garai bateko ekintzez hitz egiten eta ez dute egindakoaz baloraziorik egiten.
ETAk egin zuena ez dute baloratzen. Arazo handi bat dute presoekin eta hori konpondu behar dute.
Zer uste duzu egin behar dela presoekin?
Nire iritziz, presoak gerturatu eta larriki gaixo daudenak aske utzi beharko lirateke. Hala ere, ezker abertzaleak aitortu behar du bere ardura ETAren ekintzetan, izan ere, ideario politiko horrek bultzatu zuen jende bat armak hartzera, euren aberria askatzeko.
Nanclareseko prozesuan dauden presoen bidea hartu beharko lukete preso guztiek. Nire ustez askoz gehiagok ez dute pausoa eman beldurra eta ondorioengatik kezkatuta. Autokritika egin duten presoak dira, barkamena eskatu dute eta entzun nahi izan dituztenekin elkarrizketatu dira. Niretzako Nanclareseko presoak elkarbizitzaren alde egiten ari dira eta besteek ez dute aurrera egiten.
ETAko kide ohi batekin elkarrizketatu zinen. Nolako esperientzia izan zen?
Esan behar dut hasiera batean, elkarrizketak martxan jarri zituztenean, ez nintzela animatu. Ez nuen nire burua hor ikusten. Baina beste biktima baten senideak esan zidan erreparazio pertsonalerako oso baliagarria gertatu zitzaiola. Horrela joan nintzen Nanclaresera, kuriositateak bultzatuta. Adituek prestatu zituzten elkarrizketak. Denbora guztian, bitartekari bat gurekin egon zen.
Elkarbizitzarako behar duguna gertatu zen elkarrizketa hartan. Presoak autokritika egin eta hiltzea gaizki egon zela aitortu zidan. Nire aldetik, guri aitaren hilketak eragin zigun mina azaltzen saiatu nintzen. Egiaren eraikuntzan, ez da ezkutatu behar hiltzea gaizki egon zela, alde guztientzat, eta hilketa horiek ezin direla ustezko gatazka baten barruan ‘ezkutatu’.
Gizarte bezala autokritika egitea beharrezkoa da. Nik neuk egin dut. Nire aita alderdi sozialistan zen militante baina garai hartan, ni oso eroso bizi nintzen. Ez nintzen gertatzen zenaren aurrean asaldatu. Akzioan edo omisioan gehiengo batek du erru puntu bat. Askotan pentsatu dut atentatu garai gordin haietan, euskal gizarteak ETAri esan izan balio gaizki zegoela egiten ari zena, ETA lehenago desagertuko zela. Elkarte gutxi batzuk kenduta, ezer gutxi mobilizatu zen gizartea.
Horren barruan dokumentuan esan bezala, eragile guztiak kontutan hartuta, alderdi politikoak, komunikabideak, gizartea. Hedabideen kasuan, batzuen ildo editorialak hilketak justifikatu zituzten eta beste batzuk biktimen erabileran erori ziren.
Eraikiz dokumentua zeinu ezberdinetako biktimen familiek egin duzue. Nola hasi zineten elkartzen?
Eskoletan Adi-Adian programaren bidez hitzaldiak ematen hasi ginen. Hor ezagutu ginen ETA, GAL, Frankismo zein polizia abusuek eragindako biktimen senideak. Jendeak pentsatzen duena baino errazagoa izan zen dokumentura iristeko egindako bidea. Guk gure min eta sufrimenduak gaindituta lanketa egiteko gai izan bagara zergatik alderdiak, gizartea ez?
Urte bete inguru daramagu elkartzen eta idatzia adosterakoan ez ditugu diferentzia asko izan. Bi oinarri barne hartzen ditu Eraikiz dokumentuak; batetik biolentziaren deslejitimazioa eta bestetik biktima guztien errekonozimenduaren beharra. Gure artean ideologia ezberdinak daude baina ados gaude esateko, biolentzia gaizki egon zela.
Alderdiei eskaera zuzena egin zenieten parlamentuan...
Alderdiak badirudi ataskatu egin direla elkarbizitza sustatzeko ekimenetan. Bakoitzak bere interesak agertzen ditu eta azkenean, ez da ezer egiten. Erantzun sendoagoa izan behar dute eta elkarlanerako behingoz minimo batzuk adostu. Esertzea nahi dugu eta guk demostratu dugu, ideia politikoen gainetik, biolentzia guztiak gaitzetsi daitezkeela eta gizartean dagoen haustura hori gainditu edo berreraikitzeko urratsak behingoz eman.
Dokumentuan argiak izan gara, biolentzia gaizki egon da. Oinarrizkoa da denek aitortzea iraganeko ekintza horiek guztiak, gaizki egon zirela, ETA, GAL…
Alderdien aldetik zein erantzun jaso duzue?
Espero genuen erantzuna izan du planteamenduak. Denek adostasun altua adierazi zuten dokumentuan jasotakoarekin, agian Sortuko kidea izan zen gehien neurtu zituena hitzak.
Estereotipoez hitz egiten duzue dokumentuan. Zeintzuk dira horiek?
Biktimak, berez hitza ez zait gustatzen, baina argi geratu behar da pluralak garela. Badirudi denek bat egin behar dugula AVTk ematen duen irudi edo iritziarekin eta ez da horrela. Ideologikoki aniztasuna dago eta askok ez dugu nahi diskurtso politikoetan hain presente egon. Behin Jaime Mayor Orejak esan zuen biktimek beti zutela arrazoia eta hori ez da horrela. Pertsona arruntak gara eta kasu batzuetan, batez ere mina eta mendeku nahia dagoenean, ez dago arrazoinamendu logikorik…
Non esango zenuke gaudela elkarbizitzarako?
Hastapenean. Politikoek ez dute urrats sendorik ematen eta gizartean, jendea ez dago oraindik autokritika egiteko prest. Herritarrek nahikoa dute hilabete amaierara iristearekin. Elkarbizitza lantzeko momentua ez da iristen, hauteskunde kanpainak direla, arazo ekonomikoak… Pandoraren kutxa zabaldu behar da eta gertaerak izan ziren bezala aztertu eta baloratu. Justiziak guztientzat berdina izan behar du. Bestela azken urteetan gertatu bezala, maila ezberdinetako biktimak sortzen dira eta horrek ez du elkarbizitzan laguntzen.
Gure ustez denek dugu erruaren parte bat. Alderdi batzuek ez zuten ez ETAk ez GAL-ek egiten zutena gaitzetsi beste batzuk biktimen erabilera politikoa egiten zuten… Egia zein den azaleratu behar da eta historia hori zuhurtasunez eraiki eta kontatu berriz gerta ez dadin. Guk herriz herri zabaldu nahi dugu gure testua.
Elkarbizitza posible da?
Bai, gu gara horren adibide. Bakoitzaren minaren gainetik elkartu eta oinarrizko batzuk onartzea lortu dugu. Hori gizarteko esparru guztietara eraman behar da. Gizartean aldaketa emango da belaunaldi berrien eraginez, azken hauek biolentziarik gabeko gizartea ezagutuko baitute.
Senti daitezela, euskal herritar, espainiar, europar edo dena delakoa eta horrek ez baldintzatzea euren eguneroko bizitza.
Nanclareseko elkarrizketa, hitzaldiak eskoletan, Eraikiz... Behar pertsonala da?
Aita zinegotzi zela, ez nintzen kontziente gertatzen zenaz. Ez nintzen gazte aktiboa. Aitarena gertatu zenean, konturatu nintzen ETAren amaierako prozesuan ahotsa izan behar genuela baina ez zenbait elkarteren mezuan sartuta. Pili Zabala ezagutzea, Paredesen anaia… oso aberasgarria izan zen. Beraiekin komunean nuen guztiaz jabetu eta oinarrizko ideia horren alde egitera bultzatu nuen nire burua.
Aitak nola ikusiko luke?
Nanclaresera joan nintzenean oso presente izan nuen. Zer pentsatuko zuen berak? Ondo ikusiko zuen? Errespetua oinarrizkoa zen berarentzat eta une zailetan ere inoiz ez zion utzi ezker abertzaleko zinegotziekin hitz egiteari. Harreman pertsonalak gailentzen zituen. Egiten ari naizenarekin harro egongo zela uste dut.
Biktimen ahazturari dagokionean, Lasarte-Oriako PSE-EEk ez du ahaztu nire aita, babestuta sentitu gara beti, ez dugu sentitzen beste senideek sentitzen duten utzikeria. Horretan zortea izan dugu.